جذب مخاطب بهانه‌ای برای بداخلاقی‌ رسانه‌ها | خدمات علما نیازمند رصد خبری بیشتر

اشاره: آنچه در عصر فنّاوری بروز جدی دارد نقش‌آفرینی رسانه در ساحت فرهنگ است و اخلاق، مهم‌ترین گمشده انسان معاصر در رسانه به شمار می‌آید، تا جایی که بزرگ‌ترین رسانه‌های گمشده جهان به‌جای حرکت در جهت گسترش اخلاق در مسیر ترویج بی‌بندوباری و بی‌اخلاقی گام برمی‌دارند.

بررسی محققانه رابطه اخلاق و رسانه گامی موثر در راستای حرکت به سوی رسانه اخلاقی و اخلاق رسانه ای است. در این راستا شنیدن نقطه نظرات علما می تواند راهگشا باشد. برای بررسی ابعاد موضوع اخلاق و رسانه خبرنگار سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا پای سخنان آیت الله سیدهاشم حسینی بوشهری امام جمعه موقت قم و عضو مجلس خبرگان رهبری نشسته است. متن این گفتگو پیش روست.

رساـ به نظر شما مهمترین انتظاری که مخاطبان از رسانه دارند چیست؟

کارکرد رسانه‌ها در عصر و زمان ما، کارکردی منحصر به فرد است؛ تأثیرگذاری رسانه در عرصه‌های مختلف جامعه، در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، بر کسی پوشیده نیست؛ رسانه امروز در رفتارهای انسان‌ها نقش آفرین است؛ در تصمیمات مهم و کلان در سطح جامعه، خانواده و فرهنگ جامعه، نقش رسانه بی‌بدیل است.

مهمترین و تأثیرگذارترین پیام‌رسان و انتقال دهنده پیام در عصر و زمانه ما رسانه است؛ رسانه اعم از رسانه دیداری و شنیداری است. همه این‌ها به عنوان نقش برجسته رسانه است. منتها مهم و مورد انتظار از رسانه این است که رسانه با چه نگاهی این رسالت سترگ و مهم را انجام می‌دهد؟

انتظاری که همه آحاد جامعه، حتی کسانی که پایبندی به دین، باورها و اعتقادات ندارند، رعایت اخلاق رسانه‌ای است؛ همگان این انتظار را از رسانه دارند، بنابراین امیدواریم که رسانه‌های ایران و جهان در این ادای مسئولیت و انجام رسالت توجه کامل داشته باشند.

در اینجا باید به مهمترین تعهد و رسالت اخلاقی رسانه ها توجه ویژه کرد. مهمترین تعهد اخلاقی رسانه‌ها نخست امانتداری است؛ رسانه باید در جایگاهی باشد که وقتی سخن، کلام و پیامی از طریق رسانه به جامعه منتقل می‌شود، جامعه بدون دغدغه آن پیام و سخن را بپذیرد و بر اساس آن ترتیب اثر دهد، بنابراین اگر رسانه امانتدار نبود، به عبارت دیگر دچار یک نوع کژی و انحراف بود، هم بی‌اعتمادی به رسانه در جامعه گسترش پیدا می‌کند و هم کارایی رسانه به کلی از بین می‌رود؛ این یک مسأله به عنوان امانتداری است.

رسالت دومی که رسانه باید داشته باشد سرعت و دقت لازم در اطلاع‌رسانی است. امروز در جامعه ما رسانه‌ای موفق است که در عین سرعت بتواند کار خود را با دقت انجام دهد؛ چون امروز مردم پیام‌های رسانه را از غذای روزانه خود مهمتر می‌دانند، صبحشان را با رسانه آغاز می‌کنند، قبل از اینکه صبحانه بخورند سراغ رسانه می‌روند، این یک نوع ارتباط و پیمان گسترده‌ای است که بین انسان‌ها و رسانه‌ها به وجود آمده است.

این ارتباط به وجود آمده بین انسان و رسانه اقتضاء می‌کند که نخستین خبری که از رسانه می‌بینیم را بدون دغدغه بپذیریم، بر اساس آن خبر ترتیب اثر دهیم، فرصت انتقال خبر امروز بسیار تأثیرگذار و نقش آفرین است و یکی از مسائل مهم دقت در نوع خبری است که به مخاطب منتقل می‌شود.

رسانه می‌تواند پیگیر باشد، دنبال کننده باشد، انگیزه لازم را برای رسیدن به این جایگاه داشته باشد؛ اگر چنین ویژگی در رسانه بود، رسانه نباید منتظر بماند، رسانه خود باید جستجوگر و پیگیر باشد تا بتواند مسائل را به دست آورد؛ عرصه‌ها موجود است، منتها فرد یا افرادی باید حرکت کنند و آنچه را که در نزد علما و بزرگان است دریافت و برداشت کنند و به یک نظام ارزشی تبدیل کنند.

رسانه منتقل کننده پیام است، اصحاب رسانه می‌توانند از حوزه‌های علمیه، مجامع علمی و دانشگاهی دیدگاه‌های مورد نیاز را دریافت کنند؛ هر چه تلاش بیشتری انجام دهند تا این دیدگاه‌ها را از علما، بزرگان، مراجع و ناصر دانشگاهی که اهلیت اظهار نظر دارند مواد خامی را دریافت کردند بهتر می‌توانند آن‌ها را به صورت یک مجموعه نظام‌مند در آورند و در اختیار دیگران قرار دهند.

رساـ به نظر شما مهمترین ویژگی های یک فعال رسانه ای اخلاق مدار چیست؟

رسانه ابزاری در اختیار نیروی انسانی است و این نیروی انسانی است که به رسانه جهت می‌دهد و رسانه در دست انسان‌های تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر است؛ ما اگر صدا، سیما، روزنامه و فضاهای مجازی را به عنوان رسانه در دنیا مطرح می‌کنیم، این انسان‌ها هستند که می‌خواهند از این رسانه در جهت پیشرفت افکارشان استفاده کنند.

هر چه انسان‌ها متخلق‌تر به اخلاق دینی و الهی باشند و پایبندی‌شان به جامعه و اخلاق بیشتر باشد، به همان تناسب نقش و تأثیرشان بر رسانه بیشتر خواهد بود.

بنابراین ویژگی‌های اهالی فعال رسانه تعهد اخلاقی و امانت‌داری است تا در انتقال پیام خود به جامعه این اصول را به کار گیرند؛ هر چه پایبند‌تر، متعهدتر و متخلق‌تر به اخلاق دینی باشند به همان تناسب کارایی رسانه در جامعه بیشتر خواهد بود.

رساـ به نظر شما چگونه می توان مرز میان جذب مخاطب با استفاده از جذابیت های رسانه ای و رعایت اخلاق را معین کرد؟

مشکلی که امروز در جامعه ما وجود دارد، مخاطب‌مداری یا مشتری‌مداری صرف است، یعنی آدم‌ها دنبال این هستند که دایره نفوذ خود را به هر قیمتی بیشتر کنند؛ البته گاهی ممکن است که رسیدن به این هدف در پرتوی رعایت اخلاق باشد، خود را ملزم می‌داند که چارچوب‌های اخلاقی را رعایت کند تا مخاطب‌ها را حفظ کند.

ولی متأسفانه نوع رسانه‌های ما دنبال این مسأله نیستند، در رسانه‌های ما درباره اینکه کدام یک از ما می‌توانیم مشتری و مخاطب بیشتری را جذب کنیم، نوعی رقابت است.

اگر مسأله مخاطب محوری ملاک عمل قرار گرفت، دیگر مرزی به عنوان اخلاق باقی نمی‌ماند، بلکه ملاک این است که با چه سوژه‌ها، خبرها، پیام‌ها و تأثیرگذاری‌هایی در جامعه می‌توانیم مخاطب بیشتری داشته باشیم.

در این مسیر مزاج‌خوانی می‌کنیم که مزاج جامعه امروز چه اقتضائی دارد، متناسب با مزاج جامعه خبر تنظیم، تولید و منتشر می‌کنیم، سقوط رسانه در اینجاست که رسانه حریم‌های اخلاقی را بشکند، نگاه‌های دینی و اخلاقی را نادیده بگیرد تا بر تعداد مشتریان خود بیافزاید.

مروز با رسانه‌های دنیای غرب مواجه هستیم که هیچ حریمی به عنوان حریم اخلاقی برایشان مطرح نیست و چون حریم اخلاقی را رعایت نمی‌کنند دنبال مشتری و جذب مشتری هستند، جذابترین خبرها را هرچند دروغ برای مخاطبان خود انتخاب می‌کنند. البته بعد از چند ساعت یا چند لحظه دیگر مجبور به تکذیب آن می‌شوند ولی دنبال همان تأثیرگذاری آنی هستند، معتقدند اگر در همان خبر کذب بتوانیم اثر بگذاریم، این مخاطب دیگر به تکذیب خبر ما مراجعه نمی‌کند،  همان برایش نقش‌آفرین و تأثیرگذار است.

اگر رسانه‌های داخلی ما که در یک فضای نظام اسلامی و دینی زندگی می‌کنند، از این جهت با رسانه‌های غرب به رقابت بپردازند و بخواهند با همین روش‌ها بر آن‌ها غلبه پیدا کنند یا در تراز آن‌ها باشند، این هم سقوط اخلاقی رسانه‌های ما خواهد بود؛ رسانه‌های ما رسالت خاصی دارند، رسانه‌های ما تنها ابزاری برای نقل یک پیام، خبر و یک سخن نیست.

رسانه یعنی مخبر، خبردهنده و خداوند متعال از پیامبر اسلام در قرآن کریم به نبی یعنی خبر دهنده تعبیر می‌کند، خدای متعال پیامبر را یا ایها النبی خطاب می‌کند، بنابراین کسی که پیام‌رسانی می‌کند یک نوع خبر می‌دهد و رسالت او یک رسالت سنگینی است و او باید از اخلاق و دین‌مداری حراست کند، نه اینکه او در دام دیگران قرار بگیرد.

رساـ جامعه چگونه می تواند در اخلاق شدن جامعه ایفای نقش نماید؟

بهترین نقش جامعه در اخلاقی شدن رسانه‌ها نظارت دقیق مردم بر رسانه است؛ اگر مردم از کنار رسانه بی‌تفاوت عبور کنند و رسانه هر چه به نظرش رسید به خورد مردم بدهد و مردم هم بپذیرند و اعتراضی نکنند، رسانه احساس می‌کند که نقش خودش را به عنوان یک نقش تأثیرگذار در جامعه ایفا کرده است، اما اگر مردم هوشیار باشند، پیام و خبر رسانه را بررسی کنند و اگر به یک پیام نامناسب بازخوردهای منفی نشان دهند، رسانه سعی می‌کند که خود را در یک چارچوب قرار دهد، و رفتار سابق خود را تکرار نکند.

بنابراین نقش، نگاه، آگاهی و عکس‌العمل‌هایی که مردم نسبت به رسانه از خود نشان می‌دهند، در تنظیم کار خبر و در شکل دادن به کار ارزشی رسانه در صدا، سیما، روزنامه و هر نوع پیام‌رسانی مهم است.

مردم باید در عین حمایت از رسانه به عنوان یک دیده‌بان بیدار برای رسانه باشند، نقاط قوت رسانه را به آن گوشزد کنند، توجه دهند و تشویق کنند، اما اگر نقطه‌ضعفی هم در رسانه پیدا شد، این نقاط ضعف را از طریق رسانه به پیام‌رسانان و رسانه منتقل کنند، آن موقع ما شاهد خواهیم بود که رسانه در یک مدار درستی که مصلحت دین و دنیای مردم در آن رعایت شده باشد حرکت می‌کنند.

رساـ این نظارت باید چطور باشد؟

بازخوردگیری از ناحیه مردم است، یعنی موقعی که مردم خبری را از صدا و سیما و روزنامه می‌شنوند و می‌بینند، چه عکس‌العملی درباره آن نشان می‌دهند؟ آگاهی و شناخت امروز مردم ما درباره مسائل، مانند گذشته نیست که منحصر به یک کانال خبری باشد، از کانال‌های مختلف می‌توانند کسب خبر کنند، بنابراین اگر یک رسانه بر خلاف روال معمول دست به اقدامی بر خلاف مصلحت جامعه بزند، خبر را تحریف شده یا ناقص در اختیار مردم قرار دهد، این عکس‌العمل مردم با توجه به آگاهی‌ها و شناختی که دارند می‌توانند رسانه را در جایگاه درستی که باید قرار بگیرد، قرار دهند.

رساـ نقش حوزه های علمیه را در ارتقای سطح اخلاق در رسانه‌ها را چگونه ارزیابی می کنید؟

در سال‌های اخیر فقه و رسانه یا اخلاق و رسانه به عنوان یکی از دروس خارج حوزه‌های علمیه مطرح شده است؛ با توجه به آموزه‌های فراوانی که در اختیار داریم، هم از آیاتی که در این زمینه داریم و هم آموزه‌هایی که از طریق پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) در اختیار ما است، این‌ها سرچشمه‌های زلالی هستند که می‌توانیم با مراجعه به این آیات الهی، روایات و کلمات نورانی اهل بیت (ع) یک دستور العمل و برنامه برای رسانه و اخلاق رسانه‌ای تنظیم کنیم.

رسانه گرچه در قالب شکل جدید خود برای ما امر جدیدی جلوه می‌کند، ولی همان نفس خبر و پیام از قدیم الایام در جامعه منتقل می‌شد، البته ابزاری متفاوت داشت؛ انسان‌ها به صورت پیک‌های شخصی خاص خبر و سخنی را منتقل می‌کردند، الان شکل و کار عوض شده است ولی در متن واقع اصلاً رسانه با زندگی بشر همراه است، اصلاً روزی نبوده است که بشر باشد و چیزی به عنوان پیام و رسانه در کنار انسان نباشد.

اگر بتوانیم با استفاده از آموزه‌های دینی و اخلاق پیامبر و اهل بیت و دیگر مواردی که در اختیار داریم، برنامه‌های رسانه را از نگاه فقه و از طریق اخلاق بررسی کنیم و به صورت کتاب، نوشته و مقاله در اختیار دست‌اندرکاران رسانه قرار دهیم، خدمت بزرگی به اصحاب رسانه کرده‌ایم که طبیعتاً یک تضمینی برای درست حرکت کردن عزیزانی است که می‌خواهند در یک چارچوبه دینی و اخلاقی حرکت کنند.

نکته دیگر اینکه یک ارتباط دو سویه بین رسانه و حوزه‌های علمیه باید برقرار شود؛ نباید این را تنها متوجه حوزه یا رسانه کنیم؛ هیچکدام به تنهایی کافی نیست، یعنی هر دو باید افق‌هایی را تعریف کنند که در رابطه با این افق‌های همکاری به یک همکاری مشترک بپردازند، در ورود به این کار مشترک، آن موقع عرصه‌ها برای اطلاع‌رسانی، همکاری بیشتر کاملاً فراهم می‌شود.

الان زمینه‌هایی در حال ایجاد برای یک نوع تفاهم بین صدا و سیما و حوزه علمیه در حال ایجاد است؛ اگر تمام جوانب چنین تفاهم نامه‌ای به درستی رعایت شود، و هر کدام از دو طرف بر اساس آنچه که به عنوان وظیفه‌شان هست، به آن چارچوب عمل کنند، ما در آینده شاهد یک تحول عظیم در ارتباط حوزه و رسانه خواهیم بود.

آموزه‌های دینی ما از غنایی برخوردار است که اگر فردی صدا و سیما و رسانه را بشناسد و هم به آموزه‌های دین توجه داشته باشد می‌تواند پیوند عمیقی بین آموزه‌های دینی و رسانه  ایجاد کند.

بر اساس شناخت عمیقی که از دینمان داریم، دین ما این ظرفیت را دارد که متناسب با نیازهای هر زمان بر اساس مصادیقی که پیش می‌آید، احکام و نگاه دینی خود را منطبق کند.

چون حوزه‌های علمیه چنین شناختی را نسبت به اسلام و دین دارند و تبیین کننده دین الهی هستند، اگر موضوع را شناختند یعنی اینکه بدانند رسانه حکم چه موضوعی را از حوزه‌های علمیه و منظر دین می‌خواهد، آن زمان حوزه‌های علمیه بر اساس شناخت موضوع می‌توانند به احکام آن هم رسیدگی کنند؛ مانند ده‌ها موضوعی که امروز به عنوان مسائل مستحدثه و نوپدید در جامعه وجود دارد و مراجع بزرگوار ما احکام این موضوعات نوپدید و نوپیدا را مطرح و بیان می‌کنند، چون موضوع که مشخص شود، حکم الهی متناسب با موضوع بیان می‌شود./836/گ402/س